‘I he kamata’anga ‘o e uike ni, na’e fakaha ai ‘e he Potungaue Fale mo e Fakalakalaka Fakakolo ‘a ‘Amelika (HUD) ‘a hono vahe’i ‘o e pa’anga tokoni ‘a e Poloka Fakalakalaka Fakakomiuniti-Disaster Recovery (CDBG-DR) ‘oku meimei $12 piliona ki he ngaahi komiuniti ‘i he ngaahi siteiti mo e ngaahi vahefonua ‘e 24. Naʻe maʻu ʻe he siteiti ʻo e Vahefonua Mauí ʻi Hauaiʻí ha paʻanga ʻoku laka hake ʻi he $1.6 piliona ki he ngaahi vela ʻo e vaotaá. Ke ‘oatu ‘a e fakahinohino ki hono fakahoko ‘o e pa’anga tokoni ko ‘eni, na’e toe pulusi foki ‘e he HUD ‘a e Fanongonongo Fakamāmani Lahi ki he Ngaahi Tokoni Poloka Fakalakalaka Fakakomiuniti - Fakaakeake mei he Fakatamaki (CDBG-DR).
‍
Na'e fakaha 'e he 'Ofisa Ma'olunga 'o e HUD ko Trey Reffett 'a e ngaahi pa'anga mahu'inga ko 'eni 'i he 'aho ni 'i Hauai'i (Lahaina, Maui) fakataha mo e Pule Kolo ko Richard Bissen 'o e Vahefonua Maui, 'Elika L. Moritsugu (Tokoni Tokoni ki he Palesiteni), Dale Hahn mei he 'Ofisi 'o e Senatoa 'o e 'Amelika ko Brian Jiokutz, pea mo e Fakafofonga 'o e Mala'e 'o Maui 'o e 'Ofisi 'o e USHI2-Fakafofonga). ʻOku mahuʻinga ʻaupito ʻa e paʻanga ko ʻení ke poupouʻi ʻaki ʻa e ngaahi feinga fakaakeake mo e langa ʻo Maui, kau ai ʻa e ngaahi fale taimi lōloá, hili ʻa e vela fakatupu mate ʻo e vaotaá ʻi he 2023.

“ʻI he taʻu ʻe ua kuo ʻosí, kuo fuʻu lahi ʻa e ngaahi komiunitī kuo uesia ʻe he ngaahi fakatamaki fakaʻauhá – maumauʻi ʻo e ngaahi ʻapí, fakaʻauha ʻo e ngaahi langa fakalakalaká, mo hono fakaloloa ʻo e malava fakalotofonuá ke fakaakeake,” ko e lau ia ʻa e ʻUlu ʻo e Potungāue HUD, ʻa e ʻEiki Adrianne Todman. “Ko e paʻanga ko ʻeni ʻe $12 piliona ki hono ʻiloʻi ʻo e ngaahi fakatamakí ʻe tokoni ia ki hono toe langa ʻo e ngaahi ʻapí, fakatupulaki ha ngaahi fale ʻoku lava ke maʻu, tokoni ki he fanga kiʻi pisinisi ʻoku uesiá, mo fakaleleiʻi ʻa e ngaahi halá, ngaahi ʻapiakó, ngaahi fale fakamaʻa vaí mo e ngaahi langa fakalakalaka mahuʻinga kehé. ‘E ongo’i ‘a e ngaahi uesia ‘o e pa’anga ko ‘eni ‘i he ngaahi ta’u ka hoko mai - tautautefito ki he kau hao mei he fakatamaki mo e ngaahi komiuniti ‘i he ngaahi feitu’u ‘oku uesia lahi taha.”  

“Kuo fuoloa ʻa e tatali ʻa e niʻihi ne hao mei he vela fakaʻauha ʻi Mauí ki he aʻu mai ʻa e tokoni ko ʻení koeʻuhí ke nau toe langa honau ngaahi ʻapí mo honau moʻuí pea toe tuʻu hake, ko e lau ia ʻa Senatoa Brian Schatz, ko e Sea ʻo e Kōmiti Siʻi ʻo e Ngaahi Vahevahe ki he Fefonongaʻakí, Falé, mo e Fakalakalaka ʻo e Koló. “Ko e pa’anga tokoni ‘a e CDBG-DR ko ha laine mo’ui ia ki he ngaahi komiuniti lahi kuo nau taa’i ‘e he ngaahi fakatamaki ‘i he ngaahi ta’u kuo maliu atu pea ‘e mahu’inga ‘aupito ‘a e tokoni ko ‘eni ki hono langa fale ‘i Maui ‘i he vave taha.”

“ʻOku mau houngaʻia lahi ʻi he poupou ko ʻení, ʻa ia ʻoku mahuʻinga ʻaupito ʻi heʻemau laka atu ki muʻa ʻi he toe langa maʻa homau ngaahi komiunitī naʻe fakaʻauha ʻe he vela ʻo e vaotaá ʻi ʻAokosi 2023,” ko e lau ia ʻa e Pule Kolo ʻo e Vahefonua Mauí ko Richard Bissen. “ʻOku ʻomi ʻe he ongoongó ni ha ongoʻi ʻamanaki foʻou ki hotau kau nofo aí, pea pehē ki he ʻamanaki ki ha kahaʻu ʻe mālohi ange mo tuʻumālie ange.”

‘E fakamālohia mo fakalelei’i ‘e he Fanongonongo Fakamāmani Lahi ‘a hono pule’i ‘o e CDBG-DR, ‘o fakakau ai ‘a e ngaahi fakamatala kuo ma’u mei he kau ma’u tokoni, kau ma’u ‘inasi, mo e kau hao ‘i he ngaahi fakatamaki. Ko e fuofua taimi ia ke kole ai ʻe he HUD ʻa e ngaahi fakakaukau ʻa e kakaí ʻo fakafou ʻi he Kole ki ha Fakamatala ʻo e 2022 ki he Ngaahi Tuʻutuʻuni ʻa e CDBG-DR, Ngaahi Fakaʻatā, mo e Ngaahi Fiemaʻu Kehe. Naʻe maʻu ʻe he HUD ha ngaahi fakamatala makehe ʻe 700 tupu ʻo ʻoatu ha ngaahi fakakaukau ki he founga ke vave ange mo ola lelei ange ai ʻa e fakaakeake mei he fakatamakí, ola lelei ange, tuʻumālie, mo totonu ange.  

Ko e vahevahe mahu’inga ko ‘eni ‘o e pa’anga tokoni ‘a e CDBG-DR pea mo e fakahinohino ‘i he Fanongonongo Fakamāmani Lahi ‘e lava ai ‘e he kau ma’u tokoni ‘e toko 47 – kau ai ‘a e ngaahi siteiti ‘e 23, vahefonua ‘e 15, ngaahi kolo ‘e 8, mo e vahefonua ‘e taha – ke nau fakaakeake mei he ngaahi fakatamaki fekau’aki mo e ‘ea mo langa hake ‘a e tu’unga fakafepaki ki he ngaahi fakatamaki fekau’aki mo e ‘ea. ‘Oku poupou’i ‘e he pa’anga tokoni ‘a e CDBG-DR ‘a e tokoni ki he fakatamaki, fakaakeake taimi loloa, fakafoki ‘o e ngaahi langa fakalakalaka mo e ngaahi fale, fakaakeake faka’ekonomika, mo e fakasi’isi’i, ‘i he ngaahi feitu’u ‘oku uesia mo faingata’a’ia lahi taha.

Ko e tokoni fakafederal pe ki he fakaakeake mei he fakatamaki ke tefito ki he ngaahi 'api mo e ngaahi komiuniti 'oku ma'u pa'anga hū mai ma'ulalo mo fakafuofua, 'e lava ke faka'aonga'i 'a e pa'anga tokoni 'a e CDBG- DR ke:

• Fetongi ʻa e ngaahi fale ʻoku maumau ʻoku lava ke maʻú pea langa ia ʻo toe fefeka ange.

• Fakamālohia ‘a e ngaahi langa fakalakalaka ‘o fakafou ‘i he ngaahi fakalelei, fakalelei’i, mo e ngaahi ngāue ke fakalahi ‘a e tu’unga ‘o e ngaahi naunau mo e ngaahi langa fakalakalaka ‘a e kakai ‘o kau ai ‘a e ngaahi hala, ngaahi sisitemi vai, mo e ngaahi me’angāue.

• Poupou ki he fakaakeake faka’ekonomika kau ai ‘a e poupou ki he fanga ki’i pisinisi, fakatupu ngaue, mo e tokoni ki he kakai ‘o e fonua.

• Fakahoko ha ngaahi founga fakasi’isi’i ‘o e fakatamaki ke fakasi’isi’i ‘a e fakatu’utamaki ‘o e maumau mei he ‘ea kovi ‘i he kaha’u mo e ngaahi fakatamaki ‘e hoko.  
  

“ʻOku fakahaaʻi ʻe he Fanongonongo Fakamāmani Lahi kuo pulusi he ʻaho ní ʻa e ngaahi fakakaukau ʻa e ngaahi komiunitií mo e kau mataotao kuo nau fou ʻi he founga ʻo e fakaakeaké pea ʻokú ne fai ha ngaahi fakalelei ʻe laui hongofulu ʻoku fakatefito ʻi he kau hao moʻuí ke fakavaveʻi ʻa e fakaakeaké.” ko e lau ia ʻa Marion McFadden, ko e Tokoni Sekelitali Pule ki he Palani mo e Fakalakalaka ʻo e Koló. “ʻOku ou polepole ke talaatu naʻa mau fai ʻa e meʻa kotoa pē naʻa mau lavá – ʻikai ha fakamafaiʻi tuʻumaʻu ʻe he Fale Aleá – ke fakamālohia ʻa e polokalamá, fakasiʻisiʻi ʻa e red-tape, mo poupouʻi ʻa e kau hao ʻi heʻenau toe langa.”  

Kae ‘oua kuo ma’u ‘e he HUD ‘a e fakamafai’i tu’uma’u ‘o e polokalama CDBG-DR, ‘oku fakataumu’a ‘a e Fanongonongo Fakamamani Lahi ke ‘oatu ‘a e fakahinohino ‘oku faka’ilo fakapule’anga, mo tu’uma’u ki he ngaahi komiuniti ‘oku nau fakaakeake mei he ngaahi fakatamaki. ‘Oku fakakau ‘i he Fanongonongo Fakamāmani Lahi ‘a e ngaahi fakamatala mo e ngaahi fokotu‘u lahi ‘a e kakaí, kau ai ‘a e ngaahi fakafo‘ou ki he:  

• Fakaleleiʻi ʻa e ngaahi olá, fakalahi ʻa e maʻu ʻo e fakamatalá, mo fakafaingofuaʻi ʻa e ngaahi fie maʻu ki he ngaahi tohi maʻá e kau hao ʻi he fakatamakí .

• Fakalahi mo fakaloloa ‘a e ngaahi ngāue ‘oku taau ki he tokoni ki he totongi nofo‘angá mo e tokoni ki he fakatamakí, kau ai hono faka‘atā ke totongi fakafoki ‘a e ngaahi fakamole ko ‘ení.

• Faʻu ha ngaahi ʻekitivitī foʻou ʻoku taau ki he mateuteu mo e tuʻumālie fakalotofonua ki he fakatamakí.

• Fakafe'unga'i ofi ange mo e ngaahi fiema'u 'a e FEMA ki he ngaahi vakai'i 'o e 'atakai mo e hiki 'oku fakalele 'e he komiuniti.

• Fakalelei’i ‘a e ngaahi fiema’u ‘o e Palani Ngaue, pea fakalotolahi’i ‘a e kau mai ‘a e kakai ‘o e komiuniti ‘i he founga ‘o e Fa’u ‘o e Palani Ngaue.

• Fakasi’isi’i ‘a e kavenga fakapule’anga ki he kau ma’u tokoni, ‘o fakatupu ai ha fe’unu’aki lahi ange fekau’aki mo e ngaahi tu’unga langa, ngaahi fiema’u ki hono fakahoko, mo e ngaahi founga pule’i ‘o e pa’anga.
  

Ko e fanongonongo 'o e 'aho ni 'oku langa ia 'i he ngaahi ngaue kuo fai ke fakalelei'i 'a e ngaue 'a e HUD ki he fakaakeake mo e fakafepaki ki he fakatamaki. Ko e ngaahi fakamatala ‘a e kakai na’e ma’u ‘o fakafou ‘i he Kole ki he Fakamatala ‘oku ne fakahaa’i ‘a e ngaahi faingamalie mahu’inga ke fakalelei’i. Ko hono talí, kuo fai ʻe he HUD ha ngāue ke fakakau ʻa e ngaahi fakakaukau ʻa e kakaí mo fakamālohia ʻa e polokalama CDBG-DR ʻi he ngaahi taʻu ka hoko maí.  

Tautefito, 'e hokohoko atu 'a e HUD 'ene fengaue'aki mo e FEMA 'i he Pre-Disaster Housing Initiative , 'a ia 'oku tokoni ki he ngaahi siteiti ke nau fa'u ha ngaahi palani ke fakalahi 'enau ngaahi malava fale kimu'a 'i he fakatamaki. ‘E fakahā ‘e he HUD ha Webinar Series ‘o e Fanongonongo Fakamāmani Lahi ‘a ia te ne ‘ave ‘a e kau ma’u tokoni mo e kakai ‘o fakafou ‘i he ngaahi sitepu ‘oku fokotu’u atu ‘i he Fanongonongo Fakamāmani Lahi pea fakapapau’i ‘oku nau mateuteu ke kamata vave ‘a hono fa’u ‘o ‘enau ngaahi Palani Ngāue ‘a e CDBG-DR. ‘E toe ‘oatu foki ‘e he HUD ki he kau ma’u tokoni ha Sipinga Palani Ngaue ke poupou’i ‘aki ‘enau tisaini fakalukufua mo hono fa’u ‘o e ngaahi konga ‘oku fiema’u ‘o e palani.  

‘Oku toe fakahoko foki ‘e he Fanongonongo Fakamāmani Lahi ha fakahinohino ‘a e Konifelenisi ke faka’ata ‘a e kau ma’u tokoni ke nau tali ha toe vakai’i ‘atakai ‘a e potungāue ‘a e Pule’anga Fakatahataha, ‘i he taimi ‘oku nau ngāue’aki ai ‘a e pa’anga ‘a e CDBG-DR ke fakalahi ‘aki ha toe poloseki ‘a e Pule’anga Fakatahataha. Ko e ohi fo’ou ko ‘eni ‘oku lahi ange ‘e fakahaofi ai ‘a e taimi mo e pa’anga ki he kau ma’u tokoni ‘o ngaue’aki ‘a e ngaahi ma’u’anga tokoni lahi ‘a e Pule’anga Fakatahataha ‘i ha poloseki fakaakeake ‘e taha mei he fakatamaki. ‘Ikai ngata ai, ‘oku faka’osi ‘e he HUD ‘ene palani ke fakafe’iloaki ha portal fakamatala ke fakavave’i ‘a e founga ‘o hono vahevahe ‘o e fakamatala ‘a e FEMA mo e kau ma’u tokoni ‘a e CDBG-DR, ‘e ma’u ‘a e portal fakamatala ko ‘eni ki he kau ma’u tokoni ‘i he konga kimui ‘o e ta’u ni. Ke ako ki he founga kuo tali ai 'e he HUD 'a e ngaahi fakamatala na'e ma'u 'o fakafou 'i he Kole ki he Fakamatala 'a'ahi ki he uepisaiti 'a e HUD 'i heni .  

‘I hono fakalahi ‘o e fehokotaki, fakasi’isi’i ‘a e ngaahi ngaue fakapule’anga, mo e fakalahi ‘o e malava ke ma’u vave ange ‘a e pa’anga fakaakeake ki he ngaahi komiuniti, ‘oku fakafaingofua’i ai ‘e he HUD ‘a e fengaue’aki, fakaakeake mo e fakasi’isi’i ‘o e fakatamaki ‘oku mahino.  

Lomi’i heni ke ke vakai ki he TEPILE: Vahe’i ‘e he HUD ‘a e Meimei $12 Piliona ki he Ngaahi Siteiti mo e Ngaahi Kolo ke Tokoni ki he Fakaakeake ‘o e Fakatamaki ‘o fakafou ‘i he Ngaahi Vahenga ‘o e Fakaakeake ‘o e Fakatamaki ‘a e Poloka Fakalakalaka Fakakomiuniti (CDBG-DR).